Jedziesz rozpędzoną autostradą. Chwila nieuwagi i – bum! – wypadek. Następnego dnia budzisz się w szpitalu i orientujesz, że nie pamiętasz absolutnie nic ze swojego dotychczasowego życia. Twój umysł stał się białą, pustą kartą. Czy tak właśnie wygląda amnezja po urazie głowy? Na ekranie telewizora na pewno. A jakie są realia kliniczne?

Istnieje wiele mitów na temat funkcjonowania pamięci i wokół zjawisk z nią związanych. O tym, jak złudna może być pamięć, pisałam w artykule o fałszywych wspomnieniach. Okazuje się, że nasza własna pamięć czasem robi nam psikusy, które mogą mieć poważne konsekwencje.

W tym wpisie zajmę się innym zjawiskiem: amnezją pourazową.

Błędne przekonania na temat pamięci

W pewnym badaniu, w którym sprawdzano popularność różnych mitów na temat pamięci, aż 83% respondentów było przekonanych, że w czasie amnezji następuje utrata tożsamości[1].

A zatem ustalmy już na początku: amnezja występująca w następstwie urazu głowy nie oznacza, że ludzie całkowicie zapominają, kim są.

Hollywoodzki przepis na utratę tożsamości: uderz się mocno w głowę

Znacie to z filmów i seriali: jest wypadek, potem scena w szpitalu. Na łóżku leży pacjent z opatrunkiem na głowie. Następuje zbliżenie na twarz bohatera – wybudza się ze śpiączki: jego powieki drżą, aż w końcu otwiera oczy. I te oczy robią się coraz bardziej o okrągłe, coraz bardziej zdziwione, twarz jakby pobladła. Bohater otwiera usta i pada kluczowy tekst: kim jestem?[2]

W dalszej części filmu widzimy, że nasz bohater całkiem nieźle funkcjonuje i biała karta jego życia zapełnia się: dowiaduje się nowych (zwykle szokujących) rzeczy o sobie i swoich bliskich. Można więc powiedzieć, że oprócz tego, że nie wie, kim jest, generalnie nic mu nie dolega.

Wypisz wymaluj amnezja, co? No nie. Jak zaraz się przekonacie – utrata poczucia tożsamości nie jest objawem amnezji występującej po urazie głowy. Muszę tylko przeprowadzić Was przez gąszcz psychiatrycznej terminologii…

Amnezja amnezji nie równa

Zacznę od tego, że amnezja – czyli niepamięć – może mieć różne oblicza. W zależności od przyjętego kryterium rozróżniania mówimy o różnych typach amnezji. Jeśli na przykład za kryterium przyjmiemy czas, który objęty jest niepamięcią, to możemy mówić o amnezji wstecznej i następczej[3]. Niepamięć wsteczna dotyczy minionych wydarzeń i wcześniej zakodowanych informacji, czyli można powiedzieć, że odzwierciedla stereotypowe rozumienie amnezji: że to utrata wspomnień z jakiegoś okresu życia. Z kolei amnezja następcza obejmuje okres, który nastąpił po urazie i wiąże się z niemożnością zapamiętywania bieżących wydarzeń. Jest to mniej znane rozumienie amnezji, a – jak się zaraz okaże – szczególnie ważne, jeśli chodzi o zaburzenia pamięci po urazach.

Rozróżnienie amnezji ze względu na czas, którego dotyczy niepamięć [3]: amnezja wsteczna – obejmuje ona czas sprzed urazu, czyli minione wydarzenia i wcześniej zakodowane informacje z okres, który miał miejsce przed np. wypadkiem; amnezja następcza – obejmuje okres, który nastąpił po urazie i oznacza niemożność zapamiętywania bieżących wydarzeń.

Teraz przyjrzyjmy się innemu kryterium rozróżniania amnezji: ze względu na jej przyczynę. W tym ujęciu amnezja może być organiczna lub psychogenna. Amnezja organiczna pojawia się w wyniku uszkodzenia mózgu, natomiast amnezja psychogenna może mieć miejsce w następstwie doświadczenia ekstremalnie stresujących sytuacji – czyli też urazów, tyle że psychologicznych.

Rozróżnienie amnezji ze względu na jej przyczyny, czyli etiologię [3]: amnezja organiczna – pojawia się w następstwie fizycznego (organicznego) uszkodzenia tkanki mózgu, np. w wyniku urazu głowy po upadku czy silnym uderzeniu, w następstwie udaru czy innych chorób; amnezja psychogenna – pojawia się w następstwie urazów psychicznych, czyli po doświadczeniu wyjątkowo stresujących sytuacji (trauma psychologiczna). W klasyfikacjach psychiatrycznych (ICD-10) występuje w rozpoznaniach z grupy zaburzeń dysocjacyjnych – amnezji dysocjacyjnej i fugi dysocjacyjnej[4].

Załóżmy, że nasz filmowy bohater miał wypadek samochodowy (to najpowszechniejsza przyczyna urazów głowy[5]; ewentualnie mógł upaść, zostać pobity, a może ćwiczył boks?) i doznał uszkodzenia mózgu. W efekcie – jak już wiecie – może cierpieć na amnezję typu organicznego. Jakie są jej objawy?

Amnezja pourazowa

W przypadku amnezji występującej w następstwie uszkodzenia mózgu w wyniku mechanicznego urazu, czyli amnezji pourazowej, głównym objawem jest niemożność nabywania nowych wspomnień i zapamiętywania nowych informacji, czyli amnezja następcza. Poza tym może wystąpić brak wspomnień na temat okoliczności urazu i utrata dostępu do wspomnień z jakiegoś okresu poprzedzającego uraz, czyli może występować w różnym nasileniu amnezja wsteczna. Kluczowe jest jednak pojawienie się niepamięci następczej, a nie osławiona utrata tożsamości[6].

Wracając do naszego filmowego pacjenta: objawem występowania u niego amnezji wstecznej byłaby np. trudność w przypomnieniu sobie okoliczności wypadku (co się wydarzyło, kiedy, co wtedy robił), a objawem amnezji następczej – np. niepamiętanie z jakiego powodu jest w szpitalu, zadawanie pytań, na które uprzednio uzyskał już odpowiedź, niemożność zrozumienia potrzeby pobytu w szpitalu, itp. [7]

Utrata tożsamości po wypadku? Mit obalony

Po zapoznaniu się z dotąd przedstawionymi informacjach dochodzimy do konkluzji, że w rzeczywistości przy zaburzeniach pamięci po urazie mózgu przede wszystkim spodziewalibyśmy się problemów z zapamiętywaniem nowych informacji i częściowego braku dostępu do zdarzeń dawnych (okoliczności przed wypadkiem) niż kompletnej utraty historii życia.

Pozostaje jeszcze pytanie: czy taka sytuacja, że nagle stajesz się dla siebie samej/samego białą kartą jest możliwa? Jeśli chwycimy za klasyfikację zaburzeń psychicznych (np. ICD-10) i przewertujemy jej strony, to odkryjemy że utrata tożsamości i pamięci autobiograficznej przy zachowaniu względnie normalnego funkcjonowania to główny objaw amnezji, która występuje w zaburzeniu nazywanym fugą psychogenną [4], [8].

Fuga dysocjacyjna

Co to znowu za dziwaczna nazwa? Fuga – z łaciny ucieczka. Psychogenna, bo wyzwolona przez czynniki psychologiczne – zdarzenia o wyjątkowo stresującym charakterze: niespodziewana utrata pracy, strata bliskiej osoby, bycie świadkiem przemocy czy wypadku, itp. [3]

Fuga jest zaburzeniem psychicznym, które widnieje w klasyfikacjach diagnostycznych w dziale zaburzeń dysocjacyjnych [4]. Zaburzenia dysocjacyjne to grupa zaburzeń, które charakteryzują się częściową lub całkowitą utratą integracji między wspomnieniami, poczuciem własnej tożsamości a świadomością – czyli w uproszczeniu mogą tu występować m.in. zakłócenia w obrębie poczucia, kim jestem i jaka jest moja historia. Wspominałam już o nich we wpisie na temat – kontrowersyjnego zresztą – rozpoznania dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości, czyli osobowości mnogiej.

Fuga dysocjacyjna to zaburzenie, w którym całkowitej utracie poczucia własnej tożsamości towarzyszy nagła, niespodziewana podróż poza miejsce zamieszkania czy najbliższe otoczenie. Taka wyprawa może trwać kilka godzin, ale też kilka dni. Osoba w stanie fugi zachowuje się normalnie – rozmawia z innymi ludźmi, kupuje bilety, robi zakupy, dba o siebie. Jednak gdy stan fugi mija, nie pamięta wydarzeń, które zaszły. W praktyce oznacza to, że może się ocknąć gdzieś w odległym od swojego domu miejscu i nie mieć pojęcia, jak to się stało, ze tu trafiła.

Fascynujące, prawda? No właśnie – fuga i inne dysocjacyjne zaburzenia psychiczne ze względu na swoją niezwykłość zyskują nieproporcjonalnie dużą atencję w porównaniu do częstotliwości jej występowania. Warto podkreślić, że są to rzadkie zjawiska w zestawieniu z powszechnymi problemami zdrowia psychicznego, takimi jak np. zaburzenia lękowe. O ich rozpowszechnieniu wśród studentów pisałam tutaj.

Podsumowanie

• Utratę pamięci mogą powodować zarówno czynniki psychologiczne (wtedy mówi się o amnezji funkcjonalnej/dysocjacyjnej/psychogennej/afektywnej), jak i biologiczne (wtedy mówi się o amnezji organicznej).
• Częstym następstwem urazów mózgu są zaburzenia pamięci określane jako amnezja pourazowa.
• Do urazów mózgu dochodzi najczęściej w wypadkach komunikacyjnych, inne przyczyny to np. upadki i pobicia.
• Dominującym objawem amnezji po urazie mózgu jest trudność w zapamiętywaniu nowych informacji, czyli amnezja następcza, a nie filmowa utrata tożsamości.
• Fuga dysocjacyjna to zaburzenie, w którym występuje amnezja psychogenna o wstecznym charakterze, dotycząca faktów autobiograficznych.

Książka dla zainteresowanych psychologią pamięci

• „Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania” Marii Jagodzińskiej – jeden z obowiązkowych podręczników na studiach psychologicznych, które naprawdę przyjemnie się czyta. Wracam do niej czasami przy tworzeniu wpisów na bloga. Na pewno nie jest to lektura na podróż tramwajem ani do porannej kawy, ale polecam ją osobom, które są zainteresowane psychologią uczenia się i pamięci i chciałyby poznać temat od strony naukowej. Aktualne wydanie jest przejrzyste, atrakcyjne wizualnie – na marginesach znajdują się wyjaśnienia ważnych pojęć, a pod koniec każdego działu – zwięzłe podsumowania.

 

Przypisy

[1] Simons, D. J., Chabris, C. F. (2011) What People Believe about How Memory Works: A Representative Survey of the U.S. Population. PLoS ONE, 6(8), e22757.

[2] Dla zainteresowanych: analizę różnych kreacji filmowych z amnezją w roli głównej znajdziecie w: Lilienfeld, S. O., Lynn, S. J., Ruscio, J., Beyerstein, B. L. (2011). 50 wielkich mitów psychologii popularnej. Warszawa: Wydawnictwo CiS.

[3] Jagodzińska, M. (2008). Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Gliwice: Wydawnictwo Helion.

[4] Pużyński, S., Wciórka, J. (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius.

[5] Kulesza, B., Litak, J., Grochowski, C., Kulesza, J., Nogalski, A. (2016). Traumatic brain  injury.  Journal  of  Education,  Health  and  Sport, 6(12), 215-221.

[6] Przeczytacie tutaj o zjawisku amnezji od strony neuropsychologicznej: Mazurkiewicz, P., Seniów, J. (2013). Zespoły amnestyczne nabyte w wyniku uszkodzenia mózgu. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 8 (1), 15-23.

[7] O innych objawach poczytacie tutaj: Headway (2013). Post-traumatic amnesia. Factsheet.

[8] Proces diagnostyczny od strony neuropsychologicznej: Sitek, E. J., Sołtan, W. (2011). Zespoły amnestyczne – neuropsychologia i diagnostyka kliniczna. Psychiatria po dyplomie, 8(3), 43 – 47.